Pages

▼

Thứ Tư, 21 tháng 5, 2025

VĂN HÓA – HỒN CỐT DÂN TỘC VÀ SỨC MẠNH PHÁT TRIỂN TRONG KỶ NGUYÊN MỚI


VĂN HÓA – HỒN CỐT DÂN TỘC VÀ SỨC MẠNH PHÁT TRIỂN TRONG KỶ NGUYÊN MỚI

Bài viết Nhà báo Đỗ Văn Hiếu – Học Viên lớp TC 240 - Học viện Cán bộ TP.HCM

"Văn hóa soi đường cho quốc dân đi" – lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh từ gần một thế kỷ trước vẫn nguyên giá trị định hướng cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước hôm nay. 

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số và hội nhập sâu rộng, việc nhận thức đúng và đầy đủ về văn hóa – đặc biệt là hệ giá trị văn hóa Việt Nam – không chỉ là yêu cầu lý luận, mà còn là mệnh lệnh thực tiễn.

Văn hóa dưới nhiều lăng kính: Từ triết học đến thực tiễn

Văn hóa là một khái niệm phong phú, đa chiều, được tiếp cận theo nhiều góc độ:

Theo nghĩa hẹp, văn hóa là những hoạt động nghệ thuật – văn học như âm nhạc, hội họa, sân khấu…

Theo nghĩa rộng, văn hóa là toàn bộ giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra, thể hiện trong lối sống, tập quán, tư duy và ứng xử xã hội.

Các học thuyết phương Tây nhấn mạnh vai trò lý tính, luật pháp và cá nhân; trong khi phương Đông coi trọng cộng đồng, đạo lý và sự hài hòa. Karl Marx và Friedrich Engels tiếp cận văn hóa từ quan điểm duy vật lịch sử, coi nó là sản phẩm của sự phát triển lực lượng sản xuất và quan hệ xã hội.


Quan niệm văn hóa của phương Tây và phương Đông – Góc nhìn từ sự “gieo trồng”

Trong dòng chảy tư tưởng nhân loại, phương Đông và phương Tây tuy khác biệt về hệ giá trị, nhưng đều gặp nhau ở một điểm chung cốt lõi: văn hóa là hành trình “gieo trồng” con người.

Tư tưởng phương Tây: “Cultus” – Văn hóa là sự trau dồi tâm hồn

Từ gốc Latin "cultus" nghĩa là gieo trồng, chia thành:

Cultus agri: trồng trọt đất đai – liên hệ đến nông nghiệp.

Cultus animi: trồng trọt tâm hồn – dẫn đến khái niệm culture (văn hóa).

Văn hóa, với người phương Tây, là quá trình tu dưỡng nội tâm, phát triển trí tuệ và tinh thần – giống như người nông dân gieo mầm hy vọng trong đất, thì giáo dục – nghệ thuật – tri thức cũng “gieo trồng” những giá trị nhân văn trong con người.

 Tư tưởng phương Đông: Văn hóa gắn với đạo lý, cái đẹp và sự hài hòa

Chữ "文化" (văn hóa) trong Hán ngữ có nghĩa là văn minh hóa con người bằng lễ – nghĩa – trí – tín. Phương Đông nhấn mạnh sự hài hòa giữa con người – cộng đồng – thiên nhiên, giữa vật chất và tinh thần, giữa “văn” và “đức”.

Chính vì thế, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đúc kết tư tưởng phương Đông bằng một câu nói bất hủ:

“Vì lợi ích mười năm trồng cây – Vì lợi ích trăm năm trồng người”
Văn hóa, theo Bác, là một quá trình lâu dài, bền bỉ, tích lũy và lan tỏa – như trồng người bằng hành vi đạo đức, bằng giáo dục và bằng cách sống có trách nhiệm với cộng đồng.

Đặc biệt, UNESCO năm 1982 định nghĩa: "Văn hóa là tổng thể những đặc trưng tinh thần và vật chất, trí tuệ và cảm xúc đặc sắc của một xã hội..." – nhấn mạnh vai trò của văn hóa trong phát triển bền vững và tôn trọng đa dạng nhân loại.

Văn hóa theo quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta

Chủ tịch Hồ Chí Minh là người đầu tiên hệ thống hóa khái niệm văn hóa một cách khoa học và sâu sắc. Bác viết:

“Văn hóa là tổng hợp mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng với nhu cầu đời sống và đòi hỏi sinh tồn.”

Bác cũng xác định rõ chức năng dẫn đường của văn hóa, khẳng định: "Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản. Muốn cách mạng thắng lợi, không thể thiếu văn hóa."

Kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn khẳng định:

“Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu và động lực của sự phát triển kinh tế – xã hội.” (Nghị quyết TƯ 5 khóa VIII, Nghị quyết 33-NQ/TW, Nghị quyết 139/NQ-CP ngày 17/5/2025).

Đặc biệt, trong bài phát biểu quan trọng ngày 18/5/2025 tại Hội nghị quán triệt các nghị quyết 66 và 68, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh vai trò của văn hóa như “trụ cột phát triển bền vững” trong “bộ tứ nghị quyết” giúp Việt Nam cất cánh.

Hệ giá trị văn hóa Việt Nam – sức mạnh mềm của dân tộc

Văn hóa Việt Nam mang tính hệ thống, giá trị, lịch sử và nhân sinh. Đó là sự kết tinh của:

Đạo đức, lối sống: nhân ái, vị tha, nghĩa tình.

Nghi thức, ứng xử: trọng lễ nghĩa, hòa hiếu, nhân văn.

Truyền thống, phong tục: gắn với tổ tiên, cội nguồn dân tộc.

Tri thức, trình độ: phản ánh năng lực sáng tạo, tiếp thu và đổi mới.

Đặc trưng, bản sắc: thể hiện trong tà áo dài, tiếng Việt, lễ Tết, ca dao dân ca…

Áo dài, chẳng hạn, không chỉ là trang phục – mà là biểu tượng văn hóa, là linh hồn dân tộc. Nghĩ đến áo dài là nghĩ đến sự dịu dàng, bản lĩnh, kiêu hãnh mà sâu sắc của người phụ nữ Việt Nam.

Văn hóa là con đường của phát triển bền vững

Ngày nay, trong công cuộc chuyển đổi số, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập toàn diện, văn hóa càng đóng vai trò sống còn. Văn hóa điều tiết hành vi con người, tạo dựng niềm tin xã hội, nâng cao năng lực cạnh tranh mềm của quốc gia. Không có văn hóa dẫn đường, dễ rơi vào khủng hoảng giá trị và suy thoái đạo đức.

Do đó, nhiệm vụ cấp thiết là:

Phát triển con người Việt Nam toàn diện.

Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh.

Hoàn thiện thể chế, chính sách phát triển văn hóa.

Đầu tư mạnh cho giáo dục, nghệ thuật, truyền thông nhân văn.

Lan tỏa hình mẫu con người Việt Nam hiện đại – hội nhập – bản lĩnh – nhân ái.

Văn hóa không nằm trên giấy, mà sống trong mỗi hành vi, lời nói, sản phẩm, quyết sách. Trong kỷ nguyên mới, càng cần phát huy văn hóa như ngọn lửa dẫn đường, như nền tảng để dựng xây một nước Việt hùng cường – nhân văn – bền vững.

“Nếu coi kinh tế là thể lực, thì văn hóa chính là khí chất của một quốc gia”.

Hãy gìn giữ, làm giàu và lan tỏa khí chất Việt!


Quan niệm của Marx – Engels về văn hóa: Văn hóa là sản phẩm của lao động sáng tạo

Karl Marx và Friedrich Engels – hai nhà sáng lập chủ nghĩa duy vật lịch sử – không tiếp cận văn hóa một cách tách biệt, mà đặt nó trong mối quan hệ biện chứng với lao động, sản xuất và sự phát triển của lịch sử nhân loại.

 Văn hóa là sản phẩm của lao động sáng tạo

Marx và Engels khẳng định:

 “Văn hóa là toàn bộ những thành quả được tạo ra nhờ hoạt động lao động sáng tạo của con người.”

Văn hóa, vì vậy, không chỉ là những giá trị tinh thần như đạo đức, nghệ thuật, mà còn là hệ quả trực tiếp từ quá trình con người sử dụng trí tuệ, năng lực và bàn tay mình để cải biến tự nhiên và xã hội.

Đó là quá trình "gieo trồng cái đẹp", tức là biến những gì chưa hoàn thiện thành những giá trị nhân văn, phù hợp với quy luật của cái đẹp, cái tiến bộ.

Văn hóa là phương thức người tạo nên chính mình

Văn hóa không phải thứ gì đó “trừu tượng”, mà là cách con người thể hiện bản thân trong thế giới khách quan – từ việc ăn, mặc, ở, làm… đến tư duy, tổ chức xã hội. Đặc biệt, văn hóa còn bao gồm cả việc con người “cải tạo tự nhiên trong chính mình”, tức là tự hoàn thiện đạo đức, nhân cách, phẩm giá – một cách có ý thức và bền bỉ.

Văn hóa gắn với nền tảng sản xuất – là động lực phát triển xã hội

Marx – Engels kết luận:

“Sản xuất vật chất là cơ sở, là yếu tố quyết định sự tồn tại, vận động và phát triển của xã hội, của lịch sử nhân loại.”
Tuy nhiên, họ cũng khẳng định vai trò văn hóa là nền tảng tinh thần, có tác động qua lại và ảnh hưởng trực tiếp đến sự vận động tiến bộ hay thoái hóa của xã hội.

Nói cách khác, văn hóa là thước đo mức độ văn minh, là động lực tinh thần của phát triển bền vững, là nền tảng để một dân tộc không chỉ sống sót – mà sống có phẩm giá, có bản lĩnh và có khát vọng vươn lên.

Quan niệm của Marx – Engels về văn hóa đặt con người vào vị trí trung tâm của tiến trình sáng tạo. Trong bối cảnh mới, Việt Nam cần vận dụng tư tưởng này để xây dựng nền văn hóa “khai phóng – nhân văn – hội nhập”, đưa văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh và động lực phát triển đất nước trong kỷ nguyên số.
vào lúc